(პირველი ნაწილი)

ვიქტორ ყიფიანი

„ჯეოქეისი“, თავმჯდომარე

ახალ წესრიგზე გადაწყობა: ღიაობიდან ჩაკეტილობისკენ?

ცივი ომის დასასრული საერთაშორისო ურთიერთობებში მხოლოდ იდილიას როდი მოასწავებდა, არამედ გლობალურად აკუმულირებულ ეკონომიკურ სიკეთეებზე მაქსიმალურ წვდომასაც გვპირდებოდა სხვადასხვა ალიანსის, პაქტის თუ ინიციატივის ხარჯზე. ნიშანდობლივია, რომ ფრენსის ფუკუიამას „ისტორიის დასასრული“, რომელმაც პრაქტიკულად სამუდამო, უპირობო და შეუქცევადი „ბოროტსა სძლია კეთილმან“ დააანონსა, განვითარებული და განვითარებადი სამყაროს დამოკიდებულების ერთგვარ „ოქროს ხანის“ კვინტესენციად იქცა.

საერთაშორისო პოლიტიკაში დამკვიდრებული ფუკუიამასეული გაგება, თითქოსდა, გლობალურ ეკონომიკურ სურათშიც უნდა გამოვლენილიყო. მართალია, ეკონომიკაში გლობალიზმი გლობალურ ეკონომიკას ყოველთვის არ უდრის, მაგრამ კოსმოპოლიტიზმის, უნივერსალიზმის თუ, გნებავთ, ინტერნაციონალიზმის სრული შეუქცევადობა აქაც იყო მოსალოდნელი.

შესაბამისად, გლობალურ გეოსივრცეში ეკონომიკური გლობალიზაციის იდეა ერთგვარ მანტრად იქცა, თანაც ისე, რომ საპირისპირო მოსაზრება ლამის „სამყაროსთვის ზურგის შექცევად“ შეფასდა და ტოტალური ობსტრუქციისათვის თავდასხმის ობიექტად გამოცხადდა. „მეინსტრიმში“ ერთადერთი საგამონაკლისო დაშვება მსხვილი სავაჭრო ბლოკების შექმნა გახდა, რომელიც, საბოლოოდ, ისევ და ისევ გლობალური ეკონომიკური ფაქტურის სიმტკიცეს უწყობდა ხელს. ამ პროცესს ზოგან, ერთი შეხედვით, დეგლობალიზაციის ხასიათი ჰქონდა, მაგრამ მხოლოდ ერთი შეხედვით, რეალურად და საქმით კი მისი საბოლოო ეფექტი მსოფლიო ეკონომიკაში თამაშის წესების გლობალური უნივერსალიზაცია იყო.

ამდენად, თვით ცნება „გლობალიზაცია“ ეკონომიკური კეთილდღეობის სინონიმად, ამ კეთილდღეობის მოპოვება-გადანაწილების პრაქტიკული ფორმები და მექანიზმები კი ერთადერთ სადისკუსიო თემად გადაიქცა. ეკონომიკის სწრაფვა გლობალურობისაკენ და ამ ტენდენციის განუხრელობის რწმენა გაგრძელდა მანამ, სანამ მსოფლიოს უმეტესი ნაწილი და არსებული წესრიგი რამდენიმე მასშტაბურმა შოკმა არ შეარყია.

იძულებითი უკუსვლა

ბოლო ორიოდე ათწლეულის განმავლობაში გლობალურმა ეკონომიკამ არაერთი დარტყმა იწვნია. ყოველი მათგანი უნიკალური იყო თავისი ინდივიდუალური არსითა და განსხვავებული მასშტაბით.

მიუხედავად ასეთი სიმრავლისა და მრავალფეროვნებისა, ძირითად, ასე ვთქვათ, „სისტემაგარდამქმნელ“ პროცესებს შორის იყო და არის 2008-2009 წლის საფინანსო კრიზისი, კოვიდპანდემია და პოსტ-პანდემიური პროცესები, ისე როგორც რუსეთის უკრაინაში ხელახლა შეჭრის შედეგად მიმდინარე ომი. ამ უკანასკნელმა განსაკუთრებული გამოწვევის წინაშე დააყენა ევროპა, რომელსაც მისთვის ისეთ ფუნდამენტურ ორ საკითხზე მოუწია პასუხის გაცემა, როგორებიც არის რუსეთიდან იაფი ენერგორესურსების იმპორტი და ჩინეთში მოწინავე ტექნოლოგიების ექსპორტი. ორივე საკითხს მეტად ძვირი „საფასო იარლიყი“ მიეკრა, ამიტომ შემთხვევითი როდია, რომ „საერთაშორისო ურთიერთობათა ევროპული საბჭოს“ ანალიტიკური ცენტრის მიერ ჩატარებული გამოკითხვის თანახმად, ევროპელთა 62 პროცენტი ტაივანის ირგვლივ კონფლიქტის შემთხვევაში ნეიტრალიტეტს დაუჭერდა მხარს.

ასევე დრამატულად ვითარდება ახლო აღმოსავლეთში საომარი მოქმედებები, თუმცა ამ სტატიის წერისას ცალსახა დასკვნების გამოტანა ალბათ ნაადრევია.

შექმნილ ვითარებაში და ხსენებული შოკების საპასუხოდ, ეკონომიკური კავშირების მეტი დივერსიფიკაცია ალბათ ბუნებრივი რეაქცია იქნებოდა, თუნდაც ამას დამატებითი ხარჯის გაწევის თუ კომპლექსური ლოგისტიკური გადაწყვეტების აუცილებლობა გამოეწვია; სინამდვილეში კი ქვეყნების მნიშვნელოვანმა რაოდენობამ სხვა გზა აირჩია, რაზეც უფრო ვრცლად შემდგომ ვისაუბრებთ, აქ კი მხოლოდ მოკლედ დავძენთ, რომ ამ არჩევანმა ეკონომიკა კიდევ უფრო მჭიდროდ დააკავშირა გეოპოლიტიკასა და უსაფრთხოებას. როგორც ჩანს, ეს კავშირი, სულ მცირე, განჭვრეტად მომავალშიც აქტუალური იქნება.

საგანგებოდ უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ გარე, ე.წ. ეგზოგენურ მოვლენებთან ერთად, დიდ ეკონომიკურ სურათზე გავლენას ახდენს პოლიტიკური ცვლილებები კონკრეტული ეროვნული სისტემების შიგნით. ამ ცვლილებზე და მათგან გამომდინარე ჩამოყალიბებულ ხედვასა თუ მიდგომებზე შედარებით ვრცელი საუბარი გვექნება.

ერთი რამ ცხადია: ცივი ომის შემდგომ, თითქოსდა, განუსაზღვრელი ვადით ნაწინასწარმეტყველებმა იდილიამ და ეკონომიკური ურთიერთობების უნივერსალიზაციამ ვერ გაუძლო გამოწვევათა ტესტს. შედეგად ჩავარდა „გეგმის მიხედვით პროცესის მართვაც“, რაც, არაერთ სხვა საგანგაშო სიმპტომთან ერთად, გამოიხატა, როგორც:

(ა) ეკონომიკური უთანასწორობის გაღვივება ქვეყნებს შიგნით; ასევე –

(ბ) უთანაბრობის გაღრმავება სხვადასხვა ქვეყნებისა თუ რეგიონების ეკონომიკურ შესაძლებლობებს შორის; და აგრეთვე –

(გ) ეკონომიკური საშუალებების ზეწოლის იარაღად ქცევა, რაც თანამედროვე ლიტერატურაში weaponisation-ს ფენომენით არის ცნობილი.

შედეგად, შეფერხდა ერთიანი ქცევის წესების ჰარმონიზაცია, აქა-იქ ეროვნული ეკონომიკური სისტემები „თავდაცვით“ რეჟიმში გადადიან, ხოლო გლობალური მასშტაბის აქტორები კი ეკონომიკაში ძირეულ პოლიტიკურ გადაწყვეტილებებს მოურიდებლად ასაბუთებენ ეგოისტური მოსაზრებებით.

ახალი ინდუსტრიული პოლიტიკა: ვინ როგორ მოქმედებს

გლობალურ ეკონომიკაზე მნიშვნელოვანი გავლენის მქონე მოთამაშეთა პოლიტიკაში სულ უფრო მეტად იკვეთება სხვათა ინტერესების ხარჯზე საკუთარ თავზე ზრუნვის ტენდენცია. ასეთ დროს, პრაქტიკულ ზომებსა თუ საკანონმდებლო ინიციატივებსაც სხვას ვერაფერს ვუწოდებთ, გარდა ეკონომიკური სტრუქტურის გლობალიზაციის ტემპის საგრძნობი დაგდების, ხოლო რიგ შემთხვევებში - ამ მხრივ მიღწეული შედეგების რევიზიის ან სულაც თვითკმარობის მოსაზრებით მოტივირებული ნაციონალურ-ეკონომიკური ეგოიზმის დემონსტრირებისა.

მსოფლიოში მზარდი გამოწვევების ფონზე, არაერთმა დიდმა ქვეყანამ ღიად დაადეკლარირა ეროვნული უსაფრთხოებით ნაკარნახევი ეკონომიკური გადაწყობა. ასეთ გადაწყობას სამი უმთავრესი მიზანი აქვს, რომლებიც თანაბრად პრიორიტეტულია და, ამდენად, ახალი ინდუსტრიული პოლიტიკაც მხოლოდ სამივეს ერთობლიობაში აღსრულებით განიზომება, კერძოდ:

(1) კრიზისების დროს საკმარისი ეკონომიკური რესურსუნარიანობა და სამრეწველო ბაზის ავტონომიურ ან სულაც საგრძნობი დროით იზოლირებულ რეჟიმში რეზისტენტულობა;

(2) გლობალური შოკების დროს მეტოქე ეკონომიკების პოტენციალის მინიმუმ მნიშვნელოვნად დაქვეითება, თუ არა პარალიზება, თანამედროვე ეკონომიკური ომის საშუალებების გამოყენებით;

ხოლო, ზემოაღნიშნული ორივე მიზნის რეალიზების შედეგად კი:

(3) საშუალო ან გრძელვადიან პერსპექტივაში გეოეკონომიკურ სიბრტყეში ისეთი უპირატესობის მოპოვება, რომელიც უკვე სასურველი გეოპოლიტიკური ინტერესების გატარების მყარ წინაპირობას შექმნის.

ფაქტია, რომ ე.წ. ახალ ინდუსტრიულ პოლიტიკას ისეთი კალიბრის ეკონომიკური აქტორები განსაზღვრავენ, რომელთაც სხვებზე უწინარესად ევალებათ მსოფლიო ეკონომიკაში თანმიმდევრულად და პასუხისმგებლობით მონაწილეობა, განვითარებულ და განვითარებად ქვეყნებს შორის საჭირო ბალანსის შენარჩუნება, გლობალური წესრიგისა და სტაბილურობის იმპერატივიდან გამომდინარე, განვითარებისათვის აუცილებელი სამართლიანი და თანაბარი პირობების შექმნა, მაგრამ სრულიად საპირისპიროდ, ბოლო წლებია, ისეთი ტენდენციების გაღრმავების მოწმენი ვართ, რომლებიც მიმართულია ღია პროტექციონიზმის ხარჯზე შიდა ბაზრის ხელოვნური სტიმულირებისაკენ, არსებული გლობალური საფრთხეების სამართავად აუცილებელი კოორდინაციის შემცირებისაკენ, ექსტრემიზმისა და რადიკალიზმის უპირველესი მოკავშირის - სიღარიბის - მოსათოკად ურთიერთდაკავშირებულობისა და ურთიერთდამოკიდებულების საჭირო გონივრული სტანდარტების მოშლისაკენ.

მხოლოდ რამდენიმე ასეთი ნაბიჯის ამ მოკლე ფორმატში თავმოყრაც კი მეტყველებს ახალი ინდუსტრიული პოლიტიკის ჩვენთვის საგულისხმო წახნაგების გამოკვეთასა და, მაშასადამე, ეკონომიკაში „ავტარკიული პროტექციონიზმის“ აღმოცენების ხანის დადგომაზე (შეუქცევადად?), მისგან გამომდინარე ყველა შედეგობრივი ეფექტით.

ასე მაგალითად, ამერიკის შეერთებულ შტატებში ამოქმედებული „ინფლაციის შემცირების აქტის“ (Inflation Reduction Act) საკანონმდებლო ინიციატივის გაცხადებული მიზანი სუბსიდიებისა და საგადასახადო შეღავათების მეშვეობით მწვანე ტექნოლოგიების სტიმულირებაა, ხოლო CHIPS and Science–ის საკანონმდებლო აქტის მიზანი კი აშშ-ში ნახევარგამტარების წარმოების წახალისება. ამ და არაერთი სხვა ინიციატივისა და პროგრამის რეალური მოტივი არის აზიურ ბაზრებზე, განსაკუთრებით კი ჩინეთზე, ამერიკის შეერთებული შტატების დამოკიდებულების შემცირება ახალ გეოპოლიტიკურ გადანაწილებაში უკეთესი პოზიციის მოსაპოვებლად. იმავე სულისკვეთებისაა პეკინის მიერ ამოქმედებული რამდენიმე მასშტაბური პროექტი, იქნება ეს „ჩინეთი 2025–ის სტრატეგია“ (China 2025 Strategy) თუ „ორმაგი გამოყენების პოლიტიკა“ (Dual Circulation Policy), რომელთა ჯამური ეფექტიც შიდა მოხმარების ზრდის ხელშეწყობა და საკუთრივ ჩინურ ბაზარზე მეტი ფოკუსირებაა. შესატყვის ხელწერას ინდოეთმაც უერთგულა „აწარმოვე ინდოეთში“ (Make in India) პროექტის დაწყებით, რომლის მთავარი არსი კვლავდაკვლავ ადგილობრივი წარმოების დაცვაა ოფიციალური პროტექციონისტული ზომების მოშველიებით. მართალია, სხვა საფუძვლებით, თუმცა ლოზუნგით – „ყველაფერი ფრონტისათვის“ – საკუთარი ეკონომიკის თვითგამოკეტვის ტრენდს არც რუსეთი ჩამორჩა და ამ ეტაპზე ქვეყნის ბიუჯეტის ხარჯვითი ნაწილის თითქმის მესამედი „ეროვნულ თავდაცვას“ მოხმარდება. მეტი თვალსაჩინოებისათვის: ომის საჭიროებებზე იქნება მიმართული მთლიანი ეროვნული პროდუქტის ექვსი პროცენტი, ანუ გაორმაგებულზე მეტი, ვიდრე უკრაინაში აგრესიის განახლებამდე ხმარდებოდა. პირდაპირი სამხედრო დანახარჯების მიღმა კი, ცხრა პროცენტზე მეტი „ეროვნულ უსაფრთხოებაზე“ მიდის. დანახარჯების ასეთი ზრდა, სოციალურ და ინფრასტრუქტურულ საკითხებთან ერთად, დიდი დოზით ეკონომიკურ იზოლაციონიზმსა და პროტექციონიზმთან თანმხვედრია.

ეს მხოლოდ რამდენიმე საილუსტრაციო ნიმუშია, ხოლო ამ ჩამონათვალის განვრცობა იოლად შესაძლებელია როგორც დასახელებული ქვეყნების, ისე სხვა ეკონომიკების მაგალითზე. ყოველ მათგანს ახასიათებს მაქსიმალური, სახელმწიფო პოლიტიკის დონეზე აყვანილი ზრუნვა საკუთარი საჭიროებებისათვის, თანაც საერთაშორისო-ეკონომიკურ ურთიერთობებში სათანადო ნაცვალგებისა და საერთო-საზიარო ინტერესების აქტუალობის ჯეროვანი გათვალისწინების გარეშე. აშკარაა, რომ ეკონომიკური სტრუქტურის პროგნოზირებადი განვითარების რისკებთან ერთად, ეს კარგს არაფერს უქადის გლობალური გაგებით ზოგადი უსაფრთხოების სტრუქტურასაც.

საერთოდაც, უსაფრთხოებას და საგარეო პოლიტიკას რომ შევეშვათ, „ვიწრო“ ეკონომიკური გაგებითაც კი, ასეთი ნეოიზოლაციონიზმის, იგივე ეკონომიკური ავტარკიის, უშუალოდ ხელშესახებ ნეგატიურ შედეგებად მოიაზრება:

(1) საერთაშორისო ეკონომიკური კავშირებისაგან მაქსიმალური ჩახსნა მაღალი ალბათობით იწვევს ეროვნულ ეკონომიკასთან ერთად ადგილობრივი მოწინავე კომპანიების, ე.წ. „ეროვნული ჩემპიონების“ კონკურენტუნარიანობის დაქვეითებას;

(2) რესურსების განაწილებასა და მიწოდება-მომარაგების ჯაჭვის შექმნაში პოლიტიკა იჭრება, რის შედეგადაც ჯანსაღ ეკონომიკურ კანონებს პოლიტიკისა და უსაფრთხოების საჭიროებები იქვემდებარებენ;

(3) ეკონომიკაში გამოწვევებზე დროული და ტექნოკრატიული რეაგირება პოლიტიკოსთა შორის ინსინუაციების მსხვერპლად შეიძლება იქცეს;

(4) მატულობს სადავო შემთხვევების ალბათობა, როგორც ქვეყნებს შორის, ისე სავაჭრო ბლოკებსა თუ რეგიონალურ ალიანსებს შორის. ამის თვალსაჩინო მაგალითია გახმაურებული დავა „ეარბასსა“ და „ბოინგს“ შორის, რომელმაც აშშ-სა და ევროკავშირის სავაჭრო ურთიერთობაზე არასახარბიელო გავლენა მოახდინა.

სხვადასხვა ქვეყნის მიერ ღია პროტექციონიზმისაკენ ოფიციალურად დეკლარირებულ კურსს არც კერძო სექტორი ჩამორჩა. ასე მაგალითად, „ფრენდშორინგად“ თუ „რეშორინგად“ დამკვიდრებული ტერმინები, რეალურად, მოწყვლადი გეოგრაფიებიდან და არამეგობრული ქვეყნებიდან წარმოების შედარებით უსაფრთხო ან დაბალრისკიან იურისდიქციებში გადატანას აღნიშნავს. ეს პროცესი, ცხადია, გლობალურად გადაჭიმული მიწოდება-მომარაგების ქსელის შეკვეცა-დამოკლებას განაპირობებს, რომლის საბოლოო მიზანი მომარაგებასა და მიწოდებაში არასასურველი, ხანგრძლივი თუ არაპროგნოზირებადი წყვეტის პრევენცია და სწრაფი აღდგენაა.

პროცესის გავლენა განვითარებად სისტემებზე...

...ჩვენთვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი და საყურადღებოა, ვინაიდან ქართული ეკონომიკისათვის ესოდენ საჭირბოროტო გაკვეთილებს უკავშირდება. ამ სტატიაში აღნიშნული ტენდენცია ყველაზე თვალსაჩინოდ სწორედ რომ განვითარებად (იგივე, აღმოცენებად) ეკონომიკაზე აისახება ნეგატიურად, რასაც, ეკონომიკურ ფაქტორებთან ერთად, გეოპოლიტიკური არასტაბილურობაც უწყობს ხელს.

აღსანიშნავია, რომ აწ უკვე წარსულს მიბარებულ (დროებით) „გლობალიზაციის ხანაში“ კონკრეტული სარგებელი არაერთმა განვითარებადმა ქვეყანამ მიიღო. უწინარესად, ეს სარგებელი ვაჭრობისა და ფინანსების ამ ქვეყნებში გადამისამართებაში გამოიხატა, რასაც საფუძვლად დაედო:

(ა) შესაბამის ეკონომიკებში ადგილობრივი იაფი მუშა ხელი, და

(ბ) შედარებით მარტივი და დაბალხარჯიანი მიწოდება-მომარაგება.

შედეგად ამ მეტად პრაქტიკული ეკონომიკური გარემოებებისა, განვითარებად სამყაროში პირდაპირი ინვესტიციების შედინება კიდევ უფრო გააქტიურდა დასავლური კორპორაციების მიერ „ოფშორიზაციის“, ანუ საქმიანი ოპერაციების განვითარებად ქვეყნებში გადატანით.

ამავე პროცესის თანმდევ შედეგად იქცა ისიც, რომ განვითარებადმა ეკონომიკურმა სისტემებმა ახლა უკვე პირდაპირი ინვესტიციების (და არა მხოლოდ სასესხო კაპიტალის) ხარჯზე გაიჩინეს საფინანსო რესურსი საკუთრივ დასავლურ ფონდებსა თუ ფასიან ქაღალდებში საინვესტიციოდ. მეტიც, ასეთმა სისტემებმა დამატებით სარგებლად მიიღეს:

(ა) ექსპორტ-იმპორტთან დაკავშირებული რისკების ჰეჯირების (ანუ მართვის) ინსტრუმენტები;

(ბ) საკუთარი „ეროვნული ჩემპიონების“ - ფლაგმანი კომპანიების აღმოცენება;

(გ) ეროვნული პროდუქციის რეალიზებისათვის ბაზრის გაფართოება;

(დ) ცალკეულ შემთხვევებში საკმაოდ მედეგი ადგილობრივი საფონდო ბაზრის ჩამოყალიბება;

(ე) მოწინავე ტექნოლოგიებზე წვდომა, და

(ვ) საკუთარი საშუალო ფენის დამკვიდრებაც კი, რომელიც ესოდენ კრიტიკულია ქვეყნის პოლიტიკური და ეკონომიკურ-სოციალური მდგრადობისათვის.

ცხადია, რომ განვითარებულ და განვითარებად სამყაროს შორის ამგვარად გააქტიურებულმა „ორმხრივი მოძრაობის ქუჩამ“ (ზედმეტია შეხსენება, რომ საქართველო ამ პროცესის მიღმა აღმოჩნდა) გლობალიზაციისათვის ურთიერთდაკავშირებულობისა და ურთიერთდამოკიდებულების ხარისხი გაცილებით გაზარდა.

ამდენად, გასაგებია, რომ გასული საუკუნის მიწურულსა და ამ საუკუნის დასაწყისში ეკონომიკური სისტემების გლობალიზაცია-ინტერნაციონალიზაცია-ურთიერთდაკავშირების ტენდენციის საგრძნობი კლება განვითარებადი ეკონომიკური სამყაროსათვისაც მეტად საზიანო აღმოჩნდა. ეს ზიანი მოიმატებს დეგლობალიზაციის პროცესის გაღრმავებისა და ეკონომიკური ნაციონალიზმის ზრდის კვალდაკვალ. ამდენად, ასეთი ვითარება განვითარებადი ეკონომიკის პირობებში მყოფი ქვეყნისაგან დროულ და ადეკვატურ სისტემურ გადაწყობას მოითხოვს.

პირველი ნაწილის დასასრული..